گیاه یا درخت قهوه یکی از گیاهان همیشه سبز گرمسیری است که نقش مهمی در کشاورزی و اقتصاد جهانی دارد. دانه‌های آن ماده اولیه قهوه، یکی از محبوب‌ترین نوشیدنی‌ها در سراسر جهان است که میلیون‌ها نفر به دلیل طعم و خواص محرکش از آن لذت می‌برند. در این مطلب به بررسی ویژگیها، شرایط رشد و انواع گیاه قهوه می‌پردازیم.
اینکه قهوه از کجا سرچشمه گرفته است با افسانه‌های ملل مختلف درهم آمیخته است. رایج‌ترین داستان مربوط به جنگل‌های قهوه باستانی در فلات اتیوپی است، جایی که یک گله‌دار بز به نام کالدی برای اولین بار میوه‌های گیلاس‌مانند درختی با ظاهر عجیب را خورد. توت‌ها به او احساس گیج و بیداری می‌دادند که قبلا هرگز آن را تجربه نکرده بود. از آنجا، قدرت قهوه به انسان‌ها آشکار شد. امروزه، دانه‌های قهوه یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی در جهان است که در بیش از ۷۰ کشور در سراسر جهان کشت می‌شوند.
درخت قهوه یا گیاه قهوه چیست؟
درخت قهوه که با نام علمی Coffea شناخته می‌شود، گیاهی گلدار از خانواده روناسیان است. درختان قهوه بومی مناطق گرمسیری آفریقا، به ویژه اتیوپی، در آب و هوای گرم و مرطوب با خاک با زهکشی خوب رشد می‌کنند. درختان قهوه برگ‌های سبز تیره و براق و گل‌های سفید معطر تولید می‌کنند که به میوه‌های کوچک گیلاس مانند معروف به گیلاس قهوه تبدیل می‌شوند. هر گیلاس معمولاً حاوی دو دانه قهوه است که پس از فرآوری برای تهیه قهوه نوشیدنی استفاده می‌شود.
کشت قهوه یک فرآیند کار فشرده است که شامل مدیریت دقیق شرایط رشد و همچنین برداشت و پردازش گیلاس برای استخراج دانه‌ها می‌شود. کیفیت دانه‌ها می تواند بر اساس عواملی مانند تنوع درخت قهوه، منطقه در حال رشد و شیوه‌های کشت استفاده شده متفاوت باشد. قهوه نه تنها اهمیت اقتصادی قابل توجهی در سراسر جهان دارد، بلکه نقش فرهنگی مهمی در بسیاری از جوامع ایفا می‌کند و همین ویژگیها آن را به یکی از پرمصرف‌ترین نوشیدنی‌ها در سطح جهان تبدیل کرده است.
ظاهر درخت و گیاه قهوه چگونه است؟
درخت قهوه از نظر ظاهر یک گیاه همیشه سبز استوایی است که بسته به تنوع و شرایط رشد می‌تواند از 3 تا 10 متر ارتفاع داشته باشد. برگ‌ها براق و سبز تیره، معمولاً بیضی شکل هستند و طول آن بین 10 تا 15 سانتی‌متر است.
درختان قهوه ظاهری انبوه و بوته‌ای دارند. پوست آن صاف و قهوه‌ای روشن تا خاکستری است و این گیاه خوشه‌هایی از گل‌های سفید معطر شبیه گل یاس تولید می‌کند که در دسته‌های کوچک و معطر شکوفا می‌شوند. این گل‌ها معمولا در زیر برگ‌ها یافت می شوند و دارای پنج گلبرگ هستند که گرده افشان های مختلف از جمله زنبورها را به خود جذب می‌کنند.
پس از فصل گلدهی، درخت قهوه میوه‌های کوچکی تولید می‌کند که معمولا به آن گیلاس قهوه می‌گویند. این گیلاس‌ها به رنگ سبز رشد می‌کنند و بسته به نوع آن به رنگ قرمز پررنگ یا گاهی زرد می‌رسند. هر گیلاس معمولاً حاوی دو دانه است که دانه‌های قهوه هستند.
شرایط رشد گیاه قهوه
رشد گیاه و طعم دانه‌های قهوه آن تحت تأثیر عوامل زیادی از جمله آب و هوا، ارتفاع، نوع خاک و واریته دانه قرار دارد. شرایط بهینه برای رشد قهوه شامل آب و هوای گرمسیری خنک تا گرم، خاک‌های غنی و کم بودن آفات یا بیماری‌ها است. کمربند قهوه جهان در سراسر کره زمین در امتداد خط استوا قرار دارد.
با ترجیح آب و هوای گرمسیری، گیاهان قهوه در مناطقی با دمای بین 15 درجه سانتی‌گراد تا 24 درجه سانتی گراد بهترین رشد را دارند. آنها به میانگین بارندگی سالانه 1000 تا 2500 میلی‌متر نیاز دارند که به خوبی در طول سال توزیع شده باشد، زیرا گیاهان قهوه به ویژه به خشکی حساس هستند.
علاوه بر این، درختان قهوه در ارتفاعات بین 450 تا 1800 متر از سطح دریا خوب رشد می‌کنند. خاک‌های حاصلخیز و با زهکشی خوب و غنی از مواد آلی، مانند خاک‌های آتشفشانی، رشد را بیشتر و مواد مغذی لازم را برای رشد سالم فراهم می‌کنند.
علاوه بر دما و بارندگی، درخت قهوه به شرایط نور و سایه خاصی نیز نیاز دارد. آنها معمولاً سایه جزئی را ترجیح می دهند، زیرا قرار گرفتن بیش از حد در معرض نور مستقیم خورشید می تواند منجر به آسیب و کاهش کیفیت شود.
بوته های قهوه باید به اندازه کافی فاصله داشته باشند تا گردش هوا خوب باشد و خطر ابتلا به بیماری‌هایی مانند زنگ برگ قهوه کاهش یابد. هرس و نگهداری منظم برای رشد سالم و باردهی مطلوب ضروری است. با برآوردن این شرایط رشد، تولیدکنندگان قهوه می‌توانند هم کمیت و هم کیفیت دانه‌های برداشت شده را افزایش دهند و بر مشخصات طعم کلی و بازارپسندی قهوه‌شان تأثیر بگذارند.
ویژگی‌های بهترین محیط برای رشد گیاه قهوه
بهترین محیط برای رشد درخت قهوه باید دارای ویژگیها و مشخصات خاصی به صورت زیر باشد:
- دما: گیاهان قهوه در دمای بین 15 تا 24 درجه سانتی‌گراد به عنوان دمای بهینه رشد می‌کنند.
- رطوبت: رطوبت نسبی 70-90٪ برای رشد قهوه ایده‌آل است، زیرا گیاهان قهوه شرایط مرطوب را ترجیح می‌دهند.
- بارندگی: گیاهان قهوه به یک بارندگی سالانه به خوبی توزیع شده در حدود 1000 تا 2500 میلی‌متر با فصل خشک مشخص برای تسهیل برداشت نیاز دارند.
- ارتفاع: قهوه در ارتفاعات بالاتر معمولا بین 600 تا 1800 متر بالاتر از سطح دریا رشد می‌کند. افزایش ارتفاع اغلب منجر به دمای سردتر، بلوغ کندتر گیلاس قهوه و بهبود طعم و مزه می‌شود.
- سطح pH :pH ایده‌آل خاک برای گیاهان قهوه کمی اسیدی است و از 6 تا 6.5 متغیر است.
- خاک غنی از مواد مغذی: گیاهان قهوه خاک‌هایی با زهکشی خوب و غنی از مواد آلی را ترجیح می‌دهند. خاک‌های لومی غنی شده با کمپوست یا کودهای آلی ایده آل هستند.
- زهکشی: زهکشی خوب برای جلوگیری از غرقابی که می‌تواند منجر به پوسیدگی ریشه درخت قهوه شود، بسیار مهم است.
- نور نیمه‌سایه: گیاهان قهوه در نیمه‌سایه بهترین رشد را دارند اما در شرایط خاص می‌توانند آفتاب کامل را تحمل کنند. آنها از نور متعادل بهره می‌برند که به جلوگیری از آسیب و رشد سالم کمک می‌کند.
- فاصله مناسب: فاصله مناسب بین گیاهان اجازه می‌دهد تا جریان هوا و نور خورشید به اندازه کافی نفوذ کند و خطر بیماری را کاهش دهد و سلامت کلی را بهبود بخشد.
- محافظت در برابر باد و آفات: بادشکن‌های طبیعی، مانند درختان یا ردیف‌های پرچین، می‌توانند از گیاهان قهوه در برابر بادهای شدید و آفات محافظت کنند. شیوه‌های مدیریت یکپارچه آفات نیز می‌تواند به حفظ سلامت گیاه کمک کند.
- روش‌های پایدار کشاورزی: اجرای تکنیک‌های اگروفارستری (جنگل-زراعی) و شیوه‌های کشاورزی ارگانیک می‌تواند سلامت خاک را بهبود بخشد، از تنوع زیستی محافظت کند و محیط کشت قهوه را بهبود بخشد.
با بهینه‌سازی این شرایط محیطی بهینه، تولیدکنندگان قهوه می‌توانند کیفیت و عملکرد محصولات قهوه خود را به بالاترین سطح افزایش دهند.
مدت زمان رشد گیاه قهوه چقدر است؟
یک درخت قهوه معمولاً حدود 3 تا 4 سال طول می‌کشد تا بالغ شود و پس از کاشت اولیه شروع به تولید گیلاس کند. هنگامی که به بلوغ رسید، یک درخت قهوه سالم می‌تواند حدود 20 تا 30 سال به تولید میوه ادامه دهد و تولید بهینه آن معمولا در محدوده 5 تا 15 ساله اتفاق می‌افتد.
فرآیند رشد گیاه قهوه شامل چندین مرحله است، از جوانه زدن بذر تا رشد گیاهچه و در نهایت به مرحله گلدهی می‌رسد، جایی که درخت قهوه شکوفه‌های سفید معطر تولید می‌کند. هنگامی که گل‌ها گرده‌افشانی می‌شوند، گیلاس قهوه در طول چند ماه رشد می‌کند و بسته به آب و هوا و نوع خاص قهوه معمولا حدود 7 تا 9 ماه طول می‌کشد تا به بلوغ کامل برسد.
انواع مختلف گیاه قهوه
انواع مختلفی از گیاهان قهوه وجود دارد، اما دو گونه که به طور گسترده کشت می‌شوند عبارتند از:
قهوه عربیکا
قهوه عربیکا (Coffea Arabica) به دلیل طعم ملایم، پیچیده و محتوای کافئین کمتر در مقایسه با روبوستا شناخته شده است. این گیاه معمولا در ارتفاعات بالاتر رشد می‌کند و نسبت به آفات و بیماری‌ها حساس‌تر است. عربیکا حدود 60 تا 70 درصد از تولید جهانی قهوه را تشکیل می‌دهد. این گیاه به طور نسبی طعم و عطر بهتری دارد و اغلب توسط متخصصان قهوه ترجیح داده می‌شود.
کافه کانفورا (روبوستا)
درخت قهوه کانفورا (Coffea canephora) یا روبوستا (Robusta) طعم قوی‌تر و تلخ‌تری دارد و حاوی سطوح کافئین بالاتری است. در برابر بیماری‌ها و آفات مقاوم‌تر است که به آن اجازه می‌دهد در شرایط وسیع‌تری از جمله ارتفاعات پایین‌تر کشت شود. روبوستا حدود 30 تا 40 درصد از تولید قهوه در جهان را تشکیل می‌دهد و به دلیل طعم قوی و تولید کرم معمولا در ترکیب اسپرسو و قهوه فوری استفاده می‌شود.
قهوه لیبریکا
قهوه لیبریکا دارای مشخصات طعم منحصربه‌فردی است که اغلب به صورت میوه‌ای یا گلی توصیف می‌شود. این گیاه کمتر از عربیکا و روبوستا تولید می‌شود و عمدتا در غرب آفریقا و آسیای جنوب شرقی رشد می‌کند.
قهوه اکسلسا
گیاه قهوه اکسلسا که اغلب به عنوان انواع لیبریکا در نظر گرفته می‌شود، طعم ترش و میوه‌ای مشخصی دارد. بیشتر در آسیای جنوب شرقی رشد می‌کند و عمدتا به عنوان قهوه ترکیبی برای افزودن پیچیدگی به مخلوط های دیگر استفاده می‌شود.
قهوه استنوفیلا
این گونه کمتر شناخته شده بومی غرب آفریقا است و به دلیل کیفیت بالای لوبیا و مقاومت در برابر بیماری‌ها مورد توجه قرار گرفته است. طعمی شبیه به عربیکا دارد اما کمتر کشت می‌شود.
هر کدام از این گیاهان قهوه دارای ویژگیها و طعم‌های منحصربه‌فردی هستند که به تنوع انواع قهوه موجود در بازار کمک می‌کند.
منابع:
https://en.wikipedia.org/wiki/Coffea
https://theroasterie.com/blogs/news/coffee-101-what-does-a-coffee-plant-look-like
https://www.fnb.co.id/best-climate-for-growing-coffee-there-are-interesting-facts/